محمد نوروزی ، خبرنگار بحرالعلوم نیوز ، 10 آبان 1401
صدای دلنشین چکش صنعتگران پر ذوق در کوچه پس کوچه‌های بازار قدیمی بروجرد هنوز هم آهنگ دلنوازی را به گوش عابران و رهگذران می رساند، نوایی که ریشه در ذوق هنرمندانی دارد که در گذر زمان میراث‌دار و احیاگر ورشو سازی این دیار هستند.
حوالی بازار قدیم بروجرد که رد می شوی هنوز هم می توان صدای چکش های ممتد ورشوسازانی قدیمی و با تجربه را شنید که بر روی ورقه های کهنه ورشو نقش و نگارهایی میآفریند که حاصل این هنر بصورت تولیداتی کاربردی و تزئینی همچون قوری، قندان، قهوه جوش، انواع سماور نفتی و زغالی، گلاب پاش و سینی است که بعد از بیرون آمدن از کوچه پس کوچه های بافت قدیمی شهر در پشت مجلل ترین ویترین ها، میتواند خودنمایی کند.
یکی از این هنرمندانکه صدای چکش های او بر ورقههای ورشو در کوچه پس کوچه های قدیمی شهر به گوش می رسد؛ استاد مسعود فرخ پی است از هشت سالگی نزد پدر حرفه ورشو سازی را آموخته و معدود استادکاران ورشوی بروجرد است که به تنهایی کارگاه ورشوسازی را اداره می کند، بیست سال بصورت حرفه ای پیشه پدر را شغل خود قرار داده و پدر پیشه شده است.
این استاد ورشوسازی از عدم استقبال جوانان از این پیشه گلایه مند است و می گوید: پرورش نسل جوان دانش آموزان برای حفظ این میراث کهن بروجرد ضروری است و نقش آموزش برای رونق و توسعه صنایع ورشو به عنوان مهمترین راهکار احیا و تولید است.
این ورشوساز بروجردی ثبت ملی شهر بروجرد به‌عنوان شهر ورشو را فرصت مناسبی برای رونق بخشی به اشتغال در صنایع دستی ذکر کرد و افزود: هنر ورشو سازی با توجه به قابلیت تزئینی وکاربردی بودن آن می تواند با تکیه به میراث گذشته و تولیدات هنری جدید به عنوان یکی از مشاغل با کسب درآمد ارزی تبدیل شود.
فرخ پی به قابلیت های صنعت ورشوسازی اشاره کرد و گفت: رنگ نقره ای ورشو و قابلیت سخت و ضد فساد بودن آن و فرم دهی آن میتواند زیرساخت‌های مصرفی و زیبایی که کاملاً جنبه کاربردی دارند، تهیه کرد سپس روی آن را قلم زنی و بر زیبایی آن افزود.
وی کمبود مواد اولیه از جمله ورقه ورشو را یکی از عوامل موثر در تولیدات این محصول عنوان می کند و می گوید: به همین علت همه تولیدات ما از ورق های قدیمی است که در حال اتمام هستند و این کمبود مواد اولیه زنگ خطر زوال این پیشیه دیرینه است.
این صنعتکار ورشو بروجرد با اشاره به استقبال مردم و علاقه به اشیای ورشو به ویژه سماور زغالی و نفتی و ظروف آشپزخانه افزود: تولید بومی این آلیاژ می تواند علاوه بر خودکفایی کشور در ایجاد اشتغال جدید و کسب درآمد مناسب موثر باشد چرا که بازار وسایل کاربردی و تزئیینی ورشو قابلیت تقاضا را دارد.
قدمت دیرینه ورشو سازی
ورشو سازی از صنایع دستی مرتبط با فلزات محسوب می‌شود، قلمزنی ورشو؛ هنر و صنعت تولید اشیای فلزی با استفاده از آلیاژ ورشو است و با هنر مسگری رابطه و شباهت دارد. بیشترین تفاوت این دو هنر، در جنس ماده اولیه به کار رفته در تولید ظروف است که در مسگری، از فلز مس و در ورشوکاری، از آلیاژ ورشو استفاده می‌شود.
از سوی دیگر، این هنر با حرفه‌های دیگری چون سماورسازی و دواتگری نیز ارتباط دارد.بزرگترین سماور دنیا در حیاط تاریخی خانه افتخار الاسلام طباطبایی بروجرد قرار گرفته است این سماور به وزن ۲ تن و با گنجایش ۴۰۰ لیتر آب توسط استاد محمد بادآور از هنرمندان ورشو ساز بروجردی ساخته شده است .
حرفه ورشوسازی در دوره قاجار و پهلوی در برخی شهرهای ایران رواج داشته‌است و امروزه نیز کارگاه‌های تولید ورشو به صورت محدود در بروجرد فعال هستند.
تاریخچه ورشوسازی در استان لرستان به قرن نوزدهم برمی‌گردد که وسایل پذیرایی چای از روسیه به ایران آمد. آن زمان چلنگران بروجردی که با ابزارآلات فلزی سروکار داشتند به سمت ورشوسازی روی آوردند و به مرور استادان بنامی در بروجرد مطرح شدند.
آن زمان فلزی که برای ورشوسازی به کار می‌رفت از چندین کشور وارد می‌شد اما از آنجا که این فلز بیشتر از ورشو پایتخت لهستان می‌آمد، این ورق فلزی به‌نام ورشو معروف شد.اگر چه در زمان های گذشته شهرهای دیگری از ایران همپای هنرمندان بروجردی پای در عرصه این صنعت نهادند اما بازار تاریخی بروجرد ، صنعت ورشوسازی در آن رونق فراوانی داشت و بخش وسیعی از بازار قدیمی این شهر به ورشو سازی اختصاص داشت و اکنون تنها شهری است که هنوز تعدادی کارگاه، موزه و هنرمندان فعال در این زمینه دارد .
ورشو بروجرد در راه جهانی شدن
هنر قلمزنی روی ورشو بروجرد توسط میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان یک هنر اختصاصی ویژه بروجرد به ثبت ملی رسیده است علاوه بر این ، پرونده ثبت جهانی شهر بروجرد به عنوان مرکز ورشوسازی به یونسکو ارسال شده‌است در تیرماه سال ۱۳۹۱، "مهارت و فن روی ورشو" به شماره ۱۰۶۱ و در اسفند ۱۳۹۶،"قلمزنی روی ورشو در شهر بروجرد" به شماره ۱۵۶۰ در فهرست آثار ناملموس کشور به ثبت رسیده است . پرونده ثبت بروجرد به عنوان شهر ملی ورشو در سال ۱۳۹۸ مطرح و به تصویب رسید.
بنا بر گفته مدیرکل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی لرستان ، پرونده ثبت بروجرد بعنوان شهر جهانی ورشو در دست پیگیری است و با در نظر گرفتن اینکه بروجرد به عنوان شهر ملی ورشو ثبت شده، می‌توان اذعان داشت که ورشوسازی رشته خاص و شناخته شده این شهر است.
بنا بر گفته امین قاسمی ، بروجرد به‌عنوان یکی از مهمترین مراکز تولید صنایع‌دستی در کشور و استان شناخته می‌شود که اکثر رشته‌های فعال استان در این شهر هستند. اما به‌طور خاص دو رشته ورشوسازی و حرمی‌بافی به عنوان رشته‌های منحصربه‌فرد و اصلی در این خصوص حائز اهمیت و معروفیت در سطح جهانی هستند.
ورشو سازی بروجرد در راه یونسکو
رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری بروجرد گفت: معرفی بروجرد بعنوان شهر ملی ورشو سازی که ابتدای سال گذشته صورت گرفت ، کاری اتفاقی نبود بلکه نتیجه کارهای پژوهشی و تلاش هایی که توسط معاونت صنایع دستی اداره کل میراث فرهنگی لرستان و با دعوت از کارشناسنان و اریابان وزارت مربوطه صورت گرفت.
حجت اله یارمحمدی افزود: معرفی بروجرد بعنوان شهر ملی ورشو سازی می تواند مقدمه ای برای ثبت جهانی آن باشد که راه اندازی و ایجاد تشکل های مردمی در زمینه صنایع دستی یکی از شرایط برای ثبت جهانی است .
رئیس اداره میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری بروجرد یادآور شد: در یک زمان هایی حدود ۲۰۰ کارگاه ورشو سازی در بروجرد فعال بوده است که در هر کدام از آنها بین ۳ تا ۱۲ نفر مشغول به کار بودند امروزه اما این کارگاه ها بصورت متفرقه فعالیت می کنند و در یک جای واحد نیستند.
یارمحمدی گفت: بروجرد یکی از با استعداد ترین شهرهای کشور در زمینه صنایع دستی است و راه اندازی انجمن صنایع دستی نیز می تواند به هم افزایی اندیشه در این خصوص بی انجامد . هم اکنون ۵۲ رشته صنایع دستی در بروجرد فعال است که حدود ۱۰ هزار نفر نیز در رشته های مختلف مشغول به کار هستند.
تاریخ ورشو سازی بروجرد طی سالیان متمادی در گذشته با تولید صنایع کاربردی در خانه های قدیم این دیار و سراسر کشور یادگاران گران بهایی به ارمغان گذاشته است صنعتی که با ابزار و وسایل ساده اما با ذوق هنری و تلاش بزرگان این حرفه و تحمل سختی های فراوان با تنوع و تکامل همراه شده است تا امروز میراث گرانبهای ملی و جهانی باشد .
میراثی که نه تنها صنایع دستی و وسایل کاربردی منزل را در برمی گیرد بلکه هر شی ورشو ریشه در تاریخ،فرهنگ و تمدن این سرزمین دارد از جوهردان آن گرفته که نماد دانش وعلم بوده تا آفتابه ولگن که نماد بهداشت و تکریم میهمان بوده است،بدون شک این میراث جاودان بشر ظرفیت جهانی شدن را دارد و بنظر می رسد اقدام ملی و انسجام دستگاه های مسئول در سال جهش تولید می تواند بر رونق بخشی به این حرفه تاثیر گذار باشد.
