مجیدرضا نوروزی ، خبرنگار بحرالعلوم نیوز ، 05 آبان 1402
حضرت امام خمینى(ره):درهر شرایطى باید بنیه دفاعى کشوردر بهترین وضعیت باشد، مردم در طول سالهاى جنگ و مبارزه، ابعاد کینه وقساوت و عداوت دشمنان خدا و خود را لمس کرده اند، باید خطر تهاجم جهانخواران در شیوه ها و شکل هاى مختلف راجدى تر بدانند.
حضرت امام خامنه ای (مدظله العالی) : دفاع جزئى از هویت یک ملت زنده است،هر ملتى که نتواند از خود دفاع بکند، زنده نیست؛ هر ملتى هم که به فکر دفاع از خود نباشد و خود را آماده نکند، در واقع زنده نیست، هر ملتى هم که اهمیت دفاع را درک نکند، به یک معنا زنده نیست.
همانطور که می دانیم امروزه، پدافند غیرعامل نقش بسیار موثری در تسهیل مدیریت بحران در برابر تهدیدها و احیانا اقدامات نظامی احتمالی دشمن دارد. از این رو آشنایی با مفاهیم پدافند غیرعامل و به کار بستن آن در مدارس، امری بسیار فوری و ضروری است. همچنین با استناد به برنامه درسی ملی و سند تحول بنیادین آموزش و پرورش برای دستیابی به حیات طیبه، مدارس باید آموزش هایی را برای آماده کردن دانش آموزان برای ورود آگاهانه به زندگی خانوادگی و اجتماعی به دانش آموزان ارائه کنند. نتایج حاصل از یافته های این مقاله بیانگر این است که می توان با رعایت مولفه های مربوط به پدافند غیرعامل، ساختمان مدارس را تجهیز کرد و با آموزش مفاهیم و برنامه های پدافند غیرعامل دانش آموزان را در دستیابی به حیات طیبه یاری کرد.
تعریف پدافند غیرعامل
پدافند = پد +آفند
پد = پاد = متقابل یا متضاد
آفند = جنگ ، جدال ، دشمنی ، دفاع
دفاع یا پدافند دو جزء دارد:
۱- عامل
۲- غیر عامل
۱ – دفاع یا پدافند عامل :
پدافند عامل عبارت از رویارویی و مقابله مستقیم با دشمن و به کارگیری جنگ افزارهای مناسب و موجود به منظور دفع حمله و خنثی کردن اقدامات آفندی وی می باشد.
۲ – پدافند غیرعامل یا دفاع غیرعامل :
به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌گردد که به کارگیری جنگ افزارو تسلیحات نیاز ندارد و با اجرای آن می‌توان از وارد شدن خسارات مالی به تجهیزات و تاسیسات حیاتی و حساس و مهم نظامی و غیرنظامی و تلفات انسانی جلوگیری نموده و یا میزان خسارات و تلفات ناشی از حملات و بمباران های هوایی موشکی دشمن را به حداقل ممکن کاهش داد.
پدافند غیرعامل به معنای کاهش آسیب‌پذیری در هنگام بحران، بدون استفاده از اقدامات نظامی و صرفا با بهره گیری از فعالیت‌های غیرنظامی، فنی و مدیریتی است. اقدامات پدافند غیرعامل شامل پوشش، پراکندگی، تفرقه و جابجایی، فریب، مکان یابی، اعلام خبر، قابلیت بقا، استحکامات، استتار، اختفاء، ماکت فریبنده و سازه‌های امن و...می‌باشد.
تعریف تخصصی پدافند غیرعامل:
پدافند غیرعامل مجموعه ای از اقدامات غیر مسلحانه است که موجب کاهش آسیب پذیری نیروی انسانی، ساختمان ها، تاسیسات، تجهیزات، سرمایه ها، اسناد و شریان های کشور در مقابل عملیات خصمانه و مخرب دشمن می گردد. هرچه قدر درجه هشیاری مدیریت دفاعی برای بکار گیری پدافند عامل بالا باشد، باز هم دشمن سعی دارد در ساعات نخست تهاجم با وارد کردن ضربات سنگین به مراکز مهم دفاعی و مراکز حساس و حیاتی کشور آسیب برساند و برای این کار پر هزینه ترین ابزار را با قدرت آتش سنگین بکار می گیرد.
پدافند غیرعامل یکی از مهم‌ترین و کم‌هزینه‌ترین ابزارها برای کاهش آسیب ناشی از تهدیدات نظامی است، همچنین از آن می‌توان برای آمادگی و مقابله با بلایای طبیعی نیز استفاده کرد. یکی از مکان‌هایی که بایستی چنین اقداماتی در آن انجام گیرد، مدارس هستند. لازم است علاوه بر آموزش، به لحاظ فیزیکی نیز مدرسه قابلیت و ابزار پدافند را داشته باشد. هدف مقاله حاضر آموزش دانش‌آموزان، معلمان و مدیران مدرسه دربارة پدافند و پدافند غیرعامل است. در این مقاله سعی شده تا برخی راهکارها و آموزش‌های لازم و مناسب در هنگام مواجهه با خطرات عمدی یا غیرعمدی برای افراد حاضر در مدرسه ارائه شود.
در پدافند غیرعامل تمام نهادها، نیروها، سازمان‌ها، صنایع و حتی مردم عادی می‌توانند نقش موثری ایفا کنند در حالیکه در پدافند عامل مانند سیستم‌های ضدهوایی و هواپیماهای رهگیر، تنها نیروهای مسلح مسئولیت برعهده دارند.
پیدایش پدافند غیر عامل
موضوع پدافند غیر عامل در جهان از قدمتی به اندازه تاریخ زندگی انسان برخورداراست. ودر طول تاریخ همیشه جزء مهمی از زندگی بشر بوده است.
زیرا اقدامات دفاعی انسان سبب دفع یا کاهش میزان اثر تجاوز مهاجمان میشود. اما چگونگی دفاع به عوامل و شرایط مختلفی بستگی دارد و انسانها در دوران حیات خود سعی کرده اند تا با استفاده از عقل و تدبیر و اراده خود بهترین راه دفاع را در وضعیت های متفاوت ، در مقابل تهاجم دشمنانشان انتخاب و آن را به کار بندند.
در این ارتباط اقدامات دفاعی انسان همیشه با استفاده از سلاح وتجهیزات جنگی صورت نگرفته است ؛ بلکه در موارد زیادی انسان برای دفاع ، شیوه هایی را به کار برده که سلاح و تجهیزات جنگی در آن پدافند غیر عامل نقشی نداشته است انسان های اولیه از مامن های طبیعی مثل غارها و پوشش درختان استفاده می کردند.
با شکل گیری تمدن های اولیه، استفاده از برج و بارو و خندق و دروازه های محکم متداول شد.
برای مثال ، در جنگ خندق وقتی مسلمانان به فرماندهی رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله وسلم، به پیشنهاد سلمان فارسی در اطراف مدینه ،خندقی حفر کردند تا دشمنان اسلام نتوانند از آن عبور نمایند ، در واقع از شیوه ی دفاعی پدافند غیرعامل استفاده کرده اند.
در خلال جنگ های ناحیه ای و بعد از جنگ جهانی اول و دوم ، با پیشرفت سلاح ها و تهدیدات ، پدافند غیر عامل نیز شکل تازه ای به خود گرفت، مانند کشورهای آلمان ، شوروی، آمریکا ، کانادا ، سوئیس ، یوگسلاوی و کره شمالی.
تاریخ پنج هزار ساله اخیر بشریت
جامعه‌شناسان می گویند جنگ یکی از عناصر پایدار تاریخ بشری است و آن را به عنوان یک پدیده و واقعیت اجتماعی قلمداد نموده‌اند. بشریت در طول ۵ هزار سال تاریخ تمدن خود ۱۴ هزار جنگ را دیده و در این جنگ‌ها بیش از ۴ میلیارد انسان جان باخته‌اند. گفتنی اینکه در طول چند هزار سال تمدن بشری صرفا ۲۶۸ سال بدون جنگ و مناقشه بوده است، در طی ۴۵ سال (از سال ۱۹۴۵ تا ۱۹۹۰) در کره زمین فقط ۳ هفته بدون جنگ بوده است.
در قرن بیستم بیش از ۲۲۰ جنگ به وقوع پیوسته و بیش از ۲۰۰ میلیون نفر تلفات انسانی داشته است. میهن اسلامی‌مان طی سالیان گذشته شاهد چند جنگ مهم (هشت سال دفاع مقدس،جنگ خلیج فارس،جنگ افغانستان، جنگ آمریکا و انگلیس علیه عراق) بوده است و وقوع مناقشات و جنگ‌های دیگری با اهداف ژئوپلتیک، مهار، محاصره و مقابله با انقلاب اسلامی جزء اهداف راهبردی استکبار جهانی می‌باشد.
تجارب حاصله از جنگ‌های گذشته خصوصا هشت سال دفاع مقدس، جنگ ۴۳ روزه ۱۹۹۱ متحدین علیه عراق ،جنگ ۱۱ هفته‌ای سال ۱۹۹۹ ناتو علیه یوگسلاوی، جنگ آمریکا و انگلیس علیه عراق موید این نظر است که کشور مهاجم، جهت در هم شکستن اراده ملت و توان اقتصادی، نظامی و سیاسی کشور مورد تهاجم، با اتخاذ استراتژی انهدام مراکز ثقل؛ توجه خود را صرف بمباران و انهدام مراکز حیاتی و حساس می‌نماید. انجام اقدامات دفاع غیرعامل، در جنگ‌های نامتقارن امروزی در جهت مقابله با تهاجمات خصمانه و تقلیل خسارت ناشی از حملات هوایی، زمینی و دریایی کشور مهاجم، موضوعی بنیادی است که وسعت و گستره آن تمامی زیرساخت‌ها و مراکز حیاتی و حساس نظامی و غیرنظامی، سیاسی، ارتباطی، مواصلاتی نظیر بنادر، فرودگاه‌ها، و پل‌ها، زیر ساخت‌های محصولات کلیدی نظیر پالایشگاه‌ها، نیروگاه‌ها، مجتمع‌های بزرگ صنعتی، مراکز هدایت و فرماندهی و جمعیت مردمی کشور را در برمی‌گیرد تا حدی که حفظ امنیت ملی و اقتصادی، شکست‌ناپذیری در جنگ، به نحو چشمگیری وابسته به برنامه‌ریزی و ساماندهی همه جانبه در موضوع حیاتی دفاع غیرعامل می‌باشد
نگرشی تحقیقی به آمار و سوابق ثبت شده جنگ‌های گذشته موید این موضوع می‌باشد که به علل وجود شکاف فناوری بین تسلیحات مدرن آفندی هوایی دشمن و تسلیحات پدافند هوایی خودی، آسیب‌پذیری سامانه‌های پدافند هوایی در برابر جنگ الکترونیک، غافلگیر شدن این سامانه‌ها در برابر هواپیماهای تهاجمی و موشک‌های کروز و بالستیک، پرتاب موشک از ماوراء برد جنگ افزارهای پدافند هوایی، فقدان سلاح‌های ضد موشک، اهداف حیاتی و حساس موجود را در صورت نبود و یا ضعف اقدامات دفاع غیرعامل به هدف‌های ساده و آسانی برای هدف‌گیری موفق و سریع هواپیماهای حمله‌ور و تسلیحات آفندی دشمن تبدیل خواهد نمود.
جنگ‌ها با پیشرفت فناوری و بکارگیری تسلیحات مدرن و هوشمند، ماهیت پیچیده‌تر و مخربتری به خود گرفته و هر روزه در گوشه‌ای از جهان شاهد کشتار انبوه مردم و تخریب و انهدام منابع و سرمایه‌ها و زیرساخت‌های ملی آنها در اثر بمباران و انبوه آتش ویرانگر دشمنان بوده و این روند متوقف نشده و ادامه خواهد یافت.
در خلال جنگ جهانی دوم برای از بین بردن یک نیروگاه با احتمال انهدام ۹۶ درصد که ابعادی معادل ۴۰۰ در ۵۰۰ فوت مربع داشت تعداد ۶۵۰ بمب ۵۰۰ کیلوگرمی توسط ۱۱۰ بمب‌افکن b-17 به کار می‌رفت اما در جنگ خلیج فارس، هر نیروگاه توسط دو بمب هدایت شونده به طور دقیق منهدم گردید یعنی هر هواپیمای بمب‌افکن در جنگ خلیج فارس معادل ۱۱۰ بمب‌افکن b-17 کارایی داشت
درحال حاضر عمده ترین هدف پدافند غیرعامل، ایمن سازی و کاهش آسیب پذیری زیرساخت های مورد نیاز مردم است تا بتدریج شرایطی را برای امنیت ایجاد نماید. این گونه اقدامات مهم در اکثر کشورهای دنیا یا انجام شده و یا در حال اقدام است.
این اقدامات اگر به صورت یک برنامه ریزی و با طراحی در توسعه کشور(توسعه پایدار) نهادینه شود، خود به خود بسیاری از زیر ساخت هایی که ایجاد می شود، در ذات خود ایمنی خواهند داشت .برای اصلاح زیرساخت های فعلی هم می توان با ارائه راهکارهایی مثل مهندسی مجدد، آنها را مستحکم کرد.
دفاع غیرعامل (پدافند غیرعامل) چیست؟
برای آنکه دزد به خانه شما وارد نشود، چه اقداماتی انجام می‌دهید؟ حالا اگر وارد شد چه‌کار می‌کنید؟
برای اینکه دزد به خانه شما وارد نشود، به درها چند عدد قفل می‌زنید یا با حفاظ فلزی آنرا می‌پوشانید، به این کارها دفاع غیرعامل می گویند. یعنی کاری انجام می‌دهید تا دزد با دیدن این موانع از سرقت منزل شما منصرف شود، پس به صورت غیر مستقیم، از خودتان دفاع کرده‌اید. حالا اگر دزد به خانه شما آمد چکار می‌کنید؟ اول از همه با 110 تماس می‌گیرید، سپس با صدا و فریاد از همسایه‌ها کمک می‌خواهید و سعی بر دور کردن فرد می‌کنید، این عمل را دفاع مستقیم می‌گویند.
درهنگام جنگ هم، ما دو نوع دفاع می‌توانیم انجام دهیم:
دفاع مستقیم (دفاع عامل) و دفاع غیر مستقیم (دفاع غیر عامل).
دفاع مستقیم مخصوص زمان جنگ آن هم بوسیله افراد آموزش دیده نظامی و با کمک وسایلی مثل اسلحه و موشک و تانک و هواپیما است و دفاع غیرعامل شامل همه افراد، حتی من و شما هم می شود. همچنین این نوع از دفاع در هر زمانی قابل اجراست و فقط مربوط به زمان جنگ نیست. در دفاع غیرعامل، کارهایی انجام می‌دهیم تا دشمن نتواند ما را هدف بگیرد و خسارتی به ما وارد کند یا اگر خسارتی به ما زد، خیلی اندک باشد. پس به کلیه اقداماتی که انجام می‌دهیم تا جان انسانها حفظ شود و خسارات وارده به تجهیزات و ساختمانها کاهش یابد، دفاع غیر عامل (پدافند غیرعامل) می‌گوییم.
پدافند غیرعامل در برابر هر نوع خطری است، یعنی فقط شامل جنگ نیست بلکه حوادثی مثل سیل، رانش زمین، زلزله و ... نیز تأثیر مهمی در کاهش خسارت‌ها دارد.
هشت حوزهٔ اصلی پدافند غیر عامل
رئیس سازمان پدافند غیرعامل کشور هشت حوزهٔ اصلی پدافند غیر عامل در پدافند غیر عامل عمومی، سایبری، زیستی، پرتویی، شیمیایی، کالبدی یا فنی، اقتصادی و پدافند مردم‌محور اعلام کرده است.
توقع مقام معظم رهبری از پدافند غیر عامل
مقام معظم رهبری موضوع پدافند غیر عامل را به عنوان تعریف، همچنین اعلام انتظار مسئله بیان کرده و فرموده اند «پدافند غیر عامل مثل مصونیت بخشی به بدن می‌باشد» در واقع پدافند غیر عامل و اقدامات آن را تشبیه کرده اند به مصون سازی بدن سپس توقع و انتظارشان را از موضوع مصون‌سازی این‌گونه بیان داشته‌اند که اگر دشمن اقدامی کند ضرب و زوری بزند و تلاش بکند، اتفاقی نیفتاده و اثری از خود بجای نگذارد، مثل کسی که علیه یک بیماری واکسن می‌زند واکسینه شده و اتفاقی رخ نخواهد داد، که این بیان هم انتظار است و هم به نوعی تعریف جدیدی از پدافند غیر عامل، در واقع پدافند غیر عامل به عنوان بی‌اثر کردن اثر تهدید بر کشور تعریف شده است.
